Jedan od najvećih filmskih režisera u istoriji filmske umetnosti, Sergej Mihajlovič Ajzenštajn, je bio jedan od prvaka režije koji su prigrlili montažu kao način pričanja priče, način manipulisanja vremena i prostora povezivanjem jukstapozicija u scenama.
Ajzenštajn je rođen 23. januara 1898. u mestu Riga u Latviji. Išao je u gimnaziju, matematički smer, kako bi se pripremio za inženjersku školu, ali se istovremeno bavio glumom dok je bio student u dečijoj pozorišnoj trupi. Godine 1915. upisao je Petrogradski institut civilnog inženjerstva, univerzitet koji je pohađao i njegov otac. No ono za šta je podjednako pokazivao interesovanje kao i za inženjering, bili su umetnost i pozorište. Tokom februarske revolucije 1917. Ajzenštajn je bio dobrovoljac u miliciji a bio je i član inženjerskih jedinica Ruske armije. U proleće 1918, nakon oktobarske revolucije 1917, priključio se i Crvenoj armiji. Njegov otac je kontra tome bio pristalica Bele armije Rusije, pa je tako svojevremeno i emigrirao. Godine 1920. Ajzenštajn je upisao Opštu Akademiju u Moskvi, gde se pridružio prvoj radničkoj pozorišnoj trupi Proletculta gde se bavio dizajnom kostima kao i scenografijom. Sarađivao je sa više eksperimentalnih pozorišnih trupa u to vreme. Pored uspeha u pozorišnim poduhvatima, Ajzenštajn je sa poletom prigrlio film kao medij umetničkog izražavanja koji je na najbolji način mogao da prikaže komunističke ideje i ideale. Od samog početka svoje karijere kao režisera zauzeo je teorijski pristup. Ideja obrade filmskog materijala kako bi se ultimativno kreirao filmski jezik izražavanja, postala je poznata kao ˝montaža˝.
Ovaj teorijski pristup filmskoj umetnosti može se jasno videti u prvom igranom Ajzenštajnovom filmu Štrajk˝ iz 1924. Iako je ˝Štrajk˝ baziran na agitprop pozorišnom komadu, niko to ne bi ni primetio, pošto je sam film kroz Ajzenštrajnovu grozničavu filmsku maštu postao simbol visceralne slikovitosti, montirane da postigne maksimalni uticaj na publiku. Naracija filma je uglavnom izgubljena u napadu slikovitog izražaja, no uprkos tome, delo ostaje jedan od filmova koji je sa sobom doneo tolika iznenađenja , u celoj istoriji kinematografije. I čak bi se ovenčao slavom najboljeg filma da upravo Ajzenštajnov sledeći film nije pokazao da je jedan od najboljih filmova ikada napravljenih, a to je film ˝Oklopnjača Potemkin˝ , zapaljivo remek delo iz 1925. Linearniji narativ je dozvoljavao nalet slika i takvu montažu filma koji su izazivali emotivni naboj kod publike. Sniman sa preciznošću filmskog žurnala, film posvećen priči o mornaričkoj pobuni u Odesi 1905. godine stvorio je jednu od najpoznatijih filmskih sekvenci u umetnosti 21. veka: stepenice Odese se sigurno nalaze među onima koje su najcitiranije, najimitiranije kao i najviše puta parodirane u istoriji filmske umetnosti. Ajzenštajnov uspeh sa Potemkinom bio je momentalan i svetski. Ali su se politički problemi nazreli već prilikom snimanja njegovog sledećeg hita ˝Oktobar: deset dana koji su potresli svet˝ iz 1928. U tom filmu čije je snimanje započeto 1927, a kao omaž Oktobarskoj revoluciji iz 1917, Ajzenštajn je planirao mnogo opširniji i razrađeniji scenario kojim bi prikazao svoju teoriju ˝dijalektičke montaže˝ na maksimalnom nivou. Međutim, do momenta kada je snimanje filma završeno Staljinov režim političke i kulturološke cenzure je stupio na snagu, što je izazvalo i te kakav haos u sadržini filma i njegovom krajnjem obliku. Kada je film konačno prikazan 1928, već su se desile bitke vojevane protiv kulturne birokratije i svaku je Ajzenštajn izgubio.
Njegov sledeći film „Staro i novo“ , njegov hvalospev kolektivnoj zemljoradnji, pokazalo se da je jako konvencionalniji i propagandni materijal, ali je čak i on bio podvrgnut cenzuri.
Uvijajući se pod pritiskom Staljinističkog režima, Ajzenštajn je prihvatio ponudu da radi u inostranstvu, što je vodilo broju nezavršenih projekata u Americi, kao i spektakularnom debaklu filma ˝Živeo Meksiko˝, koji nikada nije završen, a kao preuzet od strane producenata biva pretvoren u tri filma ˝Vreme na suncu˝ , ˝Grmljavina nad Meksikom˝ i ˝Dan smrti˝, svi rađeni u periodu od 1935. do 1938.
Ajzenštajn se vratio u SSSR 1935, gde je spiralno upadao u problem ili pak bio u dobrim odnosima sa Staljinovim režimom. Njegovi preostali filmovi – Bežin lug (1937), Aleksandar Nevski (1938), Ivan Grozni (tri dela) su jasno bili obeleženi tenzijom političkih promena u koje je Ajzenštajn bio uvučen. I sam njegov privatni život bio je istumban. Ženio se dva puta zbog pritiska političkog režima, ali ni jedan od brakova nikada nije bio konzumiran. Njegovi sačuvani dnevnici koji su skoro publikovani kao ˝Besmrtna sećanja˝ su prepuni zapisao o njegovim zaljubljivanjima u mnoge mlade momke, uključivši i njegovog ličnog asistenta Grigorija Aleksandrova . Obično se zaljubljivao u momke kojima je pomagao u edukovanju i započinjanju karijera. Čak su i njegovi crteži, koji su bili izloženi prilikom obeležavanja stogodišnjice njegovog rođenja, prikazivali homoseksualne aktivnosti među muškarcima.
Ajznštajn je, bez obzira na svo cenzorstvo i probleme na koje je nailazio, ostavio pozamašni legat za sobom. Njegovi filmovi otkrivaju njegovu uzastopnu privrženosti eksperimentisanju sa formom.
˝Aleksandar Nevski˝, njegov prvi zvučni film, sadrži takve spektakularne scene, a pogotovo onu poznatu scenu Bitke na ledu, kao i neuporediv muzički skor Prokofjeva za film.
„Ivan Grozni“, intenzivno ekspresionistička studija političke moći i korupcije, sa fantastičnim setovima, bogatim kostimima, i avangardnim hiperboličnim osvetljenjem, prikazuje takav kontrast svim njegovim pređašnjim radovima.
Kod njega nije bilo dinamičke montaže, već se film oslanjao na produžene scene u kojima su dijalozi, zvučni efekti i muzika bili od ogromne važnosti. „Ivan Grozni“ je film koji je ukazivao na nove operacione mogućnosti kod filma. Kao dodatak tome „Nevski“ je , kao i „Ivan“ dobio na važnosti samim fantastičnim izvođenjem Nikolaja Čerkasova, iliti „zlatnog Adonisa“ kako su ga drugačije zvali, a oko koga je režiser obigravao.
Sve u svemu od prvog do zadnjeg filma, Ajzenštajnova karijera je bila jedna od onih kontroverznijih, ali je on u istoriji filma zasigurno ostao jedan od najpoznatijih režisera i pravi primerak pravcatog umetničkog intelekta.
Priredila: Jelena A.