Pripadnici LGBT zajednice su se često kroz istoriju osećali odbačenima i ućutkanima. Ni danas se u značajnom delu sveta ništa nije promenilo. I dalje smo svedoci najoštrijih oblika nasilja i netolerancije prema LGBT populaciji posebno na Balkanu i istoku Evrope, gde je politička elita nedvosmisleni saučesnik verbalnog i fizičkog terora koji je i dalje sveprisutan u odnosima prema LGBT populaciji.
Homoseksualnost je prisutna od prvih velikih civilizacija. Muška homoseksualna praksa je opisana još u sumerskom periodu pre više od 5000 godina. Nesumnjiva je činjenica da od prvobitne ljudske zajednice, preko stare Grčke, Rima i renesanse, pa sve do danas, ljudi „drugačijih“ seksualnih sklonosti bili su i ostali deo društva, a jedino što se menjalo je odnos zajednice prema njima.
Ex-YU istoriografija skoro u potpunosti zanemaruju prisustvo LGBT populacije i skriva „mračne“ tajne o nečijoj homoseksualnosti kako ne bi pokvarila često idealizovanu istorijsku predstavu i nacionalne mitove koji još uvek imaju svoje korene u turbulentnim društveno-ekonomskim i socijalnim prilikama na ovim prostorima.
DRUGI SVETKI RAT NA TLU EX-SFRJ I ODNOS ZARAĆENIH STRANA PREMA LGBT POPULACIJI
Dok pažnju mnogih zapadnih istraživača gej i lezbejske istorije zaokupljaju iskustva homoseksualaca tokom Drugog svetskog rata, iskustvo homoseksualaca sa prostora Jugoslavije za vreme Drugog svetskog rata potpuno je zanemareno.
Među žrtvama terora nacističkog okupatora i NDH svakako je bilo i homoseksualaca koji nisu bili pogubljeni zbog svoje nacionalnosti ili ideološke nego upravo zbog svoje seksualne opredeljenosti.
Na osnovu objavljenih memoara „Konclogor na Savi“ Ilije Jakovljevića, advokata, pisca i člana Hrvatske seljačke stranke koji je robijao tokom 1941. i 1942. godine po zatvorima NDH saznajemo da je se on između ostalih u zatvoru upoznao sa jednim homoseksualcem. On navodi kako je upoznao „muškarca ljubitelja muškog tela“ i da su se brzo sporazumeli o obostranom „paktu o nenapadanju“.
S druge strane, opipljiv trag o odnosima prema homoseksualcima među partizanima daje Milovan Đilas u svojim ratnim memoarima.
U jednom pasusu njegovih uspomena „Revolucionarni rat“ Đilas opisuje kako su homoseksualci isterivani iz Komunističke partije zbog svoje seksualnosti. Đilasu je, čitamo u uspomenama, jednom prilikom Rifat Burđžević, sekretar Sandžačkog komiteta KPJ, rekao da su mu vojnici srpskog bataljona otkrili da je „jedan Musliman, dobar vojnik i revnostan komunista“ – homoseksualac.
I dok se Burdžević, očekivano, dvoumi „da li da pogubi tu ‘nakazu’“, Đilas ostaje zbunjen: „Ni ja nisam znao partijsku praksu, niti je išta o takvim pitanjima pisalo kod Marksa i Lenjina. No, po zdravoj pameti sam zaključio da od takvih poroka pate i proleteri, a ne samo buržoaski dekadenti, ali i – da takvi poročnici ne mogu imati funkcije, niti biti članovi partije. Ovaj se Burdževiću poverio, plačući, i čak mu ispričao da ga je kao siromašnog dečaka razvratio propali beg – naredio da napusti partiju, ali i diskretno obavestio štab da pripaze na njega. Doznao sam, kasnije, da je taj homoseksualac, koji je po izgledu bio sušta muškost, bio veoma hrabar i hrabro pao“.
Za Đilasa je homoseksualnost „porok“ koji se ne može i ne sme tolerisati ni u partiji ni među čelnicima partizanskog pokreta, ali je homoseksualcu ipak bilo dozvoljeno da ostane u partizanima i „hrabro padne“. Ovo otvara prostor za pretpostavku da su zbog teških ratnih okolnosti partizanske vođe bile nešto tolerantnije prema homoseksualnim vojnicima, ali su unutar partije bile nepopustljive.
Drugi dokaz odnosa partizana prema homoseksualcima daje nam Sud časti pri Glavnom štabu narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Hrvatske, koji je 4. marta 1944. godine zbog održavanja homoseksualnih veza na smrt osudio kapetana Josipa Mardešića (26) iz Komiže.
Kako stoji u optužnici, Josip Mardešić, koji je bio šef Sekcije za vezu Inženjerskog odsjeka G. Š. NOV i POH, održavao je homoseksualne odnose s nekoliko stražara svoje sekcije i pri tome zloupotrebio svoj položaj i zavodio na nezdrav seksualni odnos svoje podčinjene, iskorištavajući njihovu mladalačku naivnost, te je rad u Sekciji za vezu pokušao organizovati tako da bi imao mogućnost da nesmetano vrši razvrat, odstranivši sve one koji bi mogli imati uvid u njegove nastrane sklonosti. Nakon delomičnog priznanja Josipa Mardešića i potpunog priznanja stražara s kojima je održavao seksualne odnose, Sud časti osudio ga je na smrt.
U obrazloženju smrtne presude stoji da je osuđeni Mardešić „imajući nastrane seksualne sklonosti dozvolio da gonjen nezdravom strašću okalja čast oficira narodne vojske, koji su s pravom zaslužili priznanje i udivljenje čitavog svijeta, te time dokazao da je nepravilno iskoristio povjerenje koje su mu s oficirskim činom dali naši narodi i naša Narodno-oslobodilačka vojska“.
Navedeno kako je Mardešić zavodio na nemoralan seksualni život neiskusne i naivne mladiće i time naštetio njihovu pravilnom razvoju. U zaključku obrazloženja presude navedeno je i da je Mardešić zavaravao narode i narodnosti i zloupotrebio povjerenje koje mu je dano.
Očigledno da su komunisti većinom homoseksualnost smatrali buržujskom dekadencijom, i žestoko ga osuđivali kao nastranost koja je strana proletarijatu, što je donekle bilo u skladu sa tradicijom Staljinovog SSSR-a.
TOPLA BRAĆA PO ORUŽJU
Do danas je ostala nerazjašnjena veza između dvojice hrvatskih pisaca učesnika NOR-a Vladimira Nazora i Ivana Gorana Kovačića.
Odnos između Nazora i Kovačića u biografijama ova dva pisca ne opisuje se eksplicitno kao homoseksualan, a biografi koji nastoje da izbegnu to pitanje težeći da heteroseksualizuju njihov odnos.
Brojna svedočenja iz tog vremena jasno sugerišu da je tada u Zagrebu bilo dobro poznato da je veza između Nazora i Kovačića bila i homoseksualna. I same Ustaše su napadale partizane tvrdnjama da je među njima mnogo homoseksualaca misleći pre svega na par Nazor-Kovačić. Spor traje i do dan-danas.
Nazor je jedan od najplodnijih pisaca u hrvatskoj književnosti, autor ogromnog opusa sastavljenoga od različitih žanrova: pesama, epova, novela, romana, dnevničkih zapisa, putopisa, eseja, članaka, priča i dečijih predstava. Rođen je 30. maja 1876. godine.
Godine 1942. s pesnikom Ivanom Goranom Kovačićem preko Kupe odlazi u partizane, o čemu je izvestio i Radio London. U ratu Nazor je predsednik Izvršnog odbora ZAVNOH-a, a nakon rata i prvi predsednik hrvatskog Sabora.
Vladimir Nazor se istaknuo i kao predilac s nekoliko jezika. Prevodio je Dantea, Šekspira…
Njegov mlađi kolega, Ivan Goran Kovačić je rođen 21. marta 1913. godine u Lukovdolu. Još kao gimnazijalac Kovačić je počeo da objavljuje književne radove u časopisima i listovima. Kao student filozofije na Zagrebačkom univerzitetu, Goran je sarađivao s časopisima jasne levičarske orijentacije. Bio je i prevodilac i imao je zavidnu književnu i jezičku kulturu.
U relativno kratkom stvaralačkom radu, koji je trajao nepunih deset godina, Goran je pisao pesme, novele, kritike, započeo dva romana, prevodio s engleskog, francuskog, ruskog i slovenačkog jezika. Prevodio je, pored ostalih, Šekspira, Bajrona, Šelija, Vajlda, Tenisona, Remboa i Jesenjina. Život je izgubi tragično u toku rata.
POSLERATNO RAZDOBLJE
Progoni homoseksualaca nastavljeni su i posle Drugog svetskog rata, posebno u periodu od 1948. do kraja 60-ih. Postoje brojna svedočenja o hapšenjima, proganjanima i zatvaranjima. Značajan deo svedočenja i dalje je nedostupan pre svega jer svedoci i dalje ćute o svojim iskustvima ili su preminuli.
Godine 1959. Zakonom je i zvanično kriminalizovana homoseksualnost zatvorskom kaznom. Homoseksualni čin, i to samo muški homoseksualni odnos (na lezbijski seks se nije gledalo kao na seksualni čin već kao bludnu radnju koja podleže „samo“ prekršajnoj prijavi), se po tom Krivičnom zakonu SFRJ, član 186. stav 2, kažnjavao zatvorom u trajanju od jedne godine. Nigde nema poznatog primera primene ovog zakona, što ne isključuje mogućnost maltretiranja, diskriminacije i progona od strane vlasti. Takođe važno je spomenuti da je za bilo kojeg gej muškarca ili lezbijku onemogućeno da budu članovi Partije, mada se o pojedinim visokim funkcionerima KPJ-SKJ vode i danas rasprave o njihovoj seksualnosti.
Postoje svedočenja kako su u Dubrovniku neki od optuženih za homoseksualnost vođeni ulicama vezani, pa čak i bili kamenovani, dok su se neka od najgorih suđenja odvijala u Rijeci, gde su neki homoseksualci čak bili i ubijeni. Slali su ih s ostalima koji su smatrani „neprijateljima sistema“ u kaznene logore u Novoj Gradiški i na Golom Otoku, a drugi koji su se bojali su počinili samoubistvo ili su pobegli u Zapadnu Evropu.
Zakonski položaj homoseksualaca se promenio sredinom sedamdesetih godina XX veka, nakon ustavnih promena iz 1974. godine. Reformom zakonodavstva i prenosom ovlašćenja federalnog vrha na republičke i pokrajinske, ukinut je zajednički krivični zakon SFRJ. Slovenija je prva vodila rasprave o dekriminalizaciji homoseksualnosti. Profesor prava na Fakultetu u Ljubljani, Ljubo Bavcon, ispred Komisije za donošenje krivičnog zakona SR Slovenije, pozvao na dekriminalizaciju homoseksualnosti 1974. godine. Hrvatska lekarska komora je skinula homoseksualnost sa liste mentalnih poremećaja 1973. godine. SR Hrvatska je novim Krivičnim zakonom SR Hrvatske, koji je stupio na snagu 1977. dekriminalizovala homoseksualni odnos saglasnih odraslih muškaraca. To su iste godine, uz Hrvatsku i Sloveniju, učinile Vojvodina i Crna Gora. Srbija je dekriminalizovala homoseksualnost tek 1994. godine, Makedonija 1997. godine (s time da se 1995. godine pokušala doneti zabranu da homoseksualci i alkoholičari postanu advokati), Bosna i Hercegovina je to učinila još kasnije, tek 1998, i to u oba entiteta.
Liberalizacija odnosa prema LGBT populaciji u SFRJ ipak se najviše osetila na kulturnom planu, posebno u jugoslovenskoj kinematografiji.
Nepobitna je činjenica da je jako puno gej ljudi u ex Jugoslaviji bilo oženjeno i imalo je decu, sve kako bi prikrili svoje seksualne sklonosti. Takvih slučajeva ima i danas iako se ljudi u XXI veku ipak puno lakše mire sa svojom seksualnošću i seksualnošću okoline.
Piše: K. M.